Federalny Trybunał Konstytucyjny

W ramach europejskiego modelu sądownictwa konstytucyjnego, w przeciwieństwie do wzorca amerykańskiego, charakterystyczne jest powoływanie centralnego organu, mającego za zadanie badanie zgodności uchwalanego prawa z konstytucją. Sąd konstytucyjny, oprócz abstrakcyjnej kontroli norm prawnych, pełni inne doniosłe funkcje, ponieważ może on rozpatrywać skargi konstytucyjne, rozstrzygać spory kompetencyjne między najwyższymi organami władzy państwowej, a nawet delegalizować partie polityczne, które w zakresie swojej działalności oraz głoszonych poglądów, wykraczają ponad ustalone w konstytucji standardy. Pozycja prawno-ustrojowa niemieckiego Trybunału Konstytucyjnego została uregulowana w rozdziale IX Ustawy Zasadniczej, poświęconemu organizacji wymiaru sprawiedliwości. Znamienne jest to, że art. 92 UZ wskazujący strukturę władzy sądowniczej w Niemczech na pierwszym miejscu wymienia Federalny Trybunał Konstytucyjny (dalej: FTK). Świadczy to o roli, jaką niemiecki ustrojodawca przywiązuje do sądownictwa konstytucyjnego. Wynika to w dużej mierze z doświadczeń Republiki Weimarskiej, w której to został w prawdzie powołany do życia Trybunał Państwowy Rzeszy, ale nie był on jednak władny do zapobieżenia przekształcenia się republiki w państwo totalitarne. O pozycji FTK świadczy art. 31 ustawy o FTK z 12 marca 1951, który mówi, że „orzeczenia FTK są wiążące dla organów władzy państwowej na szczeblu federalnym i landowym, jak i w stosunku do wszystkich sądów oraz organów administracyjnych”.

Skład i organizacji Trybunału

Ustawa Zasadnicza bardzo skromnie wyraża się w stosunku do składu i organizacji FTK. W art. 94 ust. 1 został wskazany wymóg, aby sędziowie trybunału byli powoływani w jednej połowie przez Parlament Federalny, a w drugiej przez Radę Federalną. Podstawą funkcjonowania i organizacji trybunału jest ustawa o FTK z 12 marca 1951. Zgodnie z ustawą na FTK składają się dwa Senaty, a każdy z nich liczy 8 sędziów. Łącznie niemiecki Trybunał Konstytucyjny liczy zatem 16 sędziów. Podział ten pełni funkcję praktyczną i ma na celu uregulowanie właściwości rzeczowej każdego z Senatów. Pierwszy Senat został powołany do rozpatrywania sporów dotyczących praw podstawowych, a zatem jego właściwość skupiła się na konfliktach między państwem a obywatelami. Drugi Senat zajmuje się natomiast regulacją sporów kompetencyjnych między organami władzy państwowej oraz jest właściwy w zakresie postępowanie delegalizującego działalność partii politycznych. W ramach każdego z Senatów funkcjonują również izby składające się z 3 sędziów. Kworum wymagane dla ważności decyzji Senatu wynosi 6 sędziów. Ustawa wyklucza możliwość zastępstwa sędziego w trakcie trwania postępowania, a zatem w sytuacji gdyby Senat utracił kworum z jakiegokolwiek powodu, np. śmierci sędziego bądź upływu jego kadencji, całe postępowanie zostanie powtórzone. Sędziowie trybunału wybierają ze swojego grona Prezydenta i Vice-Prezydenta Trybunału, którzy przewodniczą odpowiednio drugiemu i pierwszemu Senatowi. Obecnie funkcję Prezydenta Trybunału sprawuję Andreas Voßkuhle. Ustawa przewiduje również możliwość wspólnego obradowania dwóch Senatów Trybunału, w przypadku gdy jeden Senat chce odejść od linii orzeczniczej przyjętej przez drugi Senat. Posiedzeniu, składającemu się z 16 sędziów, przewodniczy Prezydent Trybunału. W dotychczasowej historii działalność FTK plenum było powoływane bardzo rzadko.

Sędziowie

W wyniku wejścia w życie w 1963 noweli do ustawy o FTK liczba sędziów zasiadających w Senacie została obniżona z 12 do 8. Ustawa Zasadnicza wskazała Parlament Federalny i Radę Federalną jako organy odpowiedzialne za wybór sędziów. Sposób ukształtowania ich wyboru sprzyja neutralności i niezależności trybunału od obozu politycznego, aktualnie sprawującego władzę. Rada Federalna wybiera sędziów większością 2/3 głosów swoich członków, a Parlament Federalny dokonuje wyboru pośrednio, tj. przez specjalną komisję parlamentarną składającą się z 12 członków. Obwarowania, dotyczące większości potrzebnej do wyboru poszczególnych kandydatów na sędziów powodują, że w tym zakresie niezbędny jest polityczny konsensus. Sędzią może zostać osoba, która ukończyła lat 40 i posiada niezbędne wykształcenie prawnicze umożliwiające jej sprawowanie tej funkcji. Sędziowie wybierani są na 12 letnią kadencję i nie mogą zostać ponownie wybrani. Ustawa określiła jednocześnie granice wieku, do której sędziowie mogą wykonywać swoją funkcję. Obecnie wynosi ona 68 lat, a wraz z jej osiągnięciem sędziemu kończy się kadencja. Sędzia nie może sprawować innych funkcji publicznych, np. być posłem lub członkiem rządu, za wyjątkiem wykładowcy prawa na niemieckich uczelniach wyższych. Ustawa przewiduje również procedurą przeniesienia sędziego w stan spoczynku w wyniku trwałej niezdolności do pełnienia obowiązków. W tym przypadku potrzebny jest wniosek do Prezydenta Federalnego poparty większością 2/3 głosów wszystkich sędziów trybunału. Podobnie została ukształtowana procedura usunięcia sędziego, np. w wyniku popełnia przez niego przestępstwa.

Kompetencja Trybunału

W art. 93 Ustawy Zasadniczej został umieszczony obszerny katalog spraw, co do których FTK jest właściwy do orzekania. Pozycja ustrojowa trybunału wynika przede wszystkim z faktu, że decyzje przez niego podejmowane mają moc powszechnie obowiązującą i są wiążące dla wszystkich organów władzy państwowej. Do najważniejszych kompetencji FTK należą:

a) Rozpatrywanie skargi konstytucyjnej

Skarga konstytucyjna to swoisty środek prawny służący osobie fizycznej i prawnej do ochrony jej praw podstawowych (obywatelskich), zagwarantowanych w konstytucji lub ustawie, które to prawa zostały naruszone w wyniku działalności organów państwowych. Właściwość FTK do rozpatrywania skarg konstytucyjnych przewiduje art. 93 ust. 1 pkt. 4a Ustawy Zasadniczej. Instytucja skargi konstytucyjnej została wprowadzona w 1969 w wyniku nowelizacji Ustawy Zasadniczej. Należy podkreślić, że ma ona jednak charakter subsydiarny, co oznacza, że zaskarżenie aktu działalności organów władzy państwowej jest możliwe dopiero po wyczerpaniu normalnego toku instancji. Orzekanie w przedmiocie skargi konstytucyjnej stanowi większość spraw rozpatrywanych przez FTK.

b) Rozpatrywanie sporów kompetencyjnych

Ze sporem kompetencyjnym mamy do czynienia, gdy jeden z organów władzy państwowej uznał się za właściwy w zakresie spraw, co do których inny organ również uznaje swoją właściwość. Spór kompetencyjny może powstać np. pomiędzy Prezydentem Federalnym a Rządem Federalnym. Trybunał rozstrzyga również spory występujące między organami krajów federalnych (landów), a organami na szczeblu Federacji.

c) Abstrakcyjna kontrola norm

Abstrakcyjna kontrola norm prawnych oznacza, że badanie konstytucyjności przepisów prawnych zawartych w określonym akcie odbywa się w oderwaniu od konkretnej sprawy rozpatrywanej przez sąd lub inny organ władzy państwowej. Kontrola zgodności formalnej i materialnej prawa uchwalanego na szczeblu Federacji bądź landów odbywa się na wniosek organów wskazanych enumeratywnie w art. 93 ust. 1 pkt. 2 UZ, tj. Rząd Federalny, rząd krajowy, ¼ członków Parlamentu Federalnego. W wyniku rozpatrzenia wniosku FTK rozstrzyga o zgodności wskazanych przepisów z Ustawą Zasadniczą.

d) Konkretna kontrola norm

Kontrola ma charakter konkretny, wtedy gdy odbywa się w związku z toczącym się postępowaniem w określonym, indywidualnym przypadku. Inicjatorem tego postępowania jest sąd, który ma wątpliwość co do konstytucyjności ustawy lub innego aktu prawnego, a następnie przedstawił odpowiedni wniosek FTK. Rozstrzygnięcie trybunału w tej kwestii jest dla sądu wiążące. Na czas postępowanie przed trybunałem sąd-wnioskodawca zawiesza postępowanie.

Z orzecznictwa

Federalny Trybunał Konstytucyjny od początku swojego funkcjonowania odgrywał znaczącą rolę w życiu politycznym kraju. Podejmowane przez niego decyzję miały często charakter strategiczny w odniesieniu do praw zagwarantowanych w Ustawie Zasadniczej. Dzięki działalności orzeczniczej trybunału normy prawne były dostosowywane do aktualnych potrzeb życia społecznego, a w odniesieniu do FTK posługiwano się pojęciem czwartej władzy. Wybrałem kilka z ważniejszych decyzji podejmowanych przez trybunał od początku swojego funkcjonowania: